Policia dhe hetuesit në skenën e vrasjeve pranë Shkupit në vitin 2012
Gjyqi polemik i gjashtë shqiptarëve etnikë për vrasjet e pesë burrave maqedonas në 2012 pritej të hidhte dritë të re mbi çështjen e tmerrshme, por ndërsa vendimi përfundimtar afron, shpresat për ndonjë zbulim të madh janë zbehur.
Nga Sinisa Jakov Marusic
Pothuajse nëntë vjet pas vrasjes së pesë maqedonasve etnikë pranë Shkupit dhe dy vjet që kur filloi rigjykimi i të dyshuarve, ky rast i profilit të lartë që shkaktoi trazira ndër-etnike dhe ndezi spekulime politike rreth motiveve të vrasjeve.
Gjykata Penale e Shkupit pritet të japë vendimin për gjashtë shqiptarët etnikë të akuzuar për lehtësimin dhe kryerjen e vrasjeve të pesë peshkatarëve etnikë maqedonas pranë Shkupit.
Megjithë shpresat e mëdha, provat e paraqitura rishtas në rigjykim, në formën e 25 bisedave të përgjuara midis ish-politikanëve të rangut të lartë dhe zyrtarëve të policisë, nuk arritën të ndryshojnë rrjedhën e procedurave. Ato nuk ofruan ndonjë të dhënë të rëndësishme në lidhje përzierjen e diskutueshme politike ose policore me çështjen, ide të cilat mbrojtja i kishte shpallur për vite me radhë.
Po aq zhgënjyese dhe të paqëndrueshme ishin dëshmitë e disa dëshmitarëve të rinj, nga të cilat më e spikatura ishte ajo e kryeministrit Zoran Zaev, i cili ishte ai që më parë kishte spekuluar për një strukturë të mundshme politike.
Kjo e shtyu prokurorinë t’i përmbahet kryesisht provave të vjetra mjeko-ligjore dhe dëshmive nga gjykimi i parë. Por, ndryshe nga gjyqi i parë, i cili përfundoi me burgime të përjetshme për të gjashtë të pandehurit, këtë herë prokuroria kërkoi burgim të përjetshëm vetëm për tre nga të pandehurit që besohet të jenë autorët e vërtetë të vrasjes – Alil Demiri, Afrim Ismailovic (i cili po gjykohet në mungesë) dhe Agim Ismailovic.
Prokuroria kësaj here kërkoi dënime më të ulëta për Haki Azirin dhe Fejzi Azirin të cilët akuzohen për asistim të vrasësve, dhe hodhi poshtë të gjitha akuzat për të pandehurin e gjashtë, Sami Ljuta, për shkak të mungesës së provave.
Gjatë argumenteve përmbyllëse më 21 janar, prokurorja Fatime Fetai argumentoi se të pandehurit nuk ishin terroristë, por se ata megjithatë kishin kryer një akt terrorist. Provokimi i një konflikti etnik dhe destabilizimi i vendit të përzier etnikisht ka qenë motivi më i mundshëm, sugjeroi Fetai. Për atë arsye, viktimat u zgjodhën qëllimisht të ishin maqedonas etnikë.
“Kjo ngjarje mund të kishte provokuar lehtësisht një konflikt të përsëritur me viktima të pafajshme dhe është një ngjarje që rriti mosbesimin dhe urrejtjen midis komuniteteve etnike maqedonase dhe shqiptare”, vuri në dukje prokurorja.
“Ky akt nuk meriton asgjë më pak se dënimi me burgim të përjetshëm”, deklaroi ajo gjatë argumentit të saj përfundimtar.
Krejt të kundërtën, tha avokati mbrojtës Naser Raufi i cili dha argumentin e tij përmbyllës më 3 shkurt,i cili këmbënguli se rigjykimi ka treguar të metat e shumta në prova, kishte treguar dyshime të besueshme se policia kishte sajuar jo vetëm një dëshmitar të mbrojtur, por edhe prova të rreme kriminalistike.
Ai kërkoi shfajësimin e plotë të të gjashtë të pandehurve, duke këmbëngulur edhe një herë që klientët e tyre ishin thjesht desh kurbani në një strukturë të motivuar politikisht e lehtësuar nga policia dhe se provat mjeko-ligjore dhe dëshmitë kundër tyre ishin jo përfundimtare dhe me shumë gjasa të sajuara nga policia.
“Çështja ‘Përbindëshi’ është një çështje plotësisht e sajuar, sinonim me ‘Çështjen Dreyfus’, por ka pasoja shumë më të gjata sepse gjashtë njerëz të pafajshëm u dënuan me burgim të përjetshëm”, i tha Raufi gjykatës, duke iu referuar çështjes famëkeqe franceze e cila është bërë që atëherë një simbol i abortit kompleks të drejtësisë dhe antisemitizmit në botën frankofone.
Çështja që tronditi kombin
Trupat e Filip Slavkovskit, Aleksandar Nakjevskit, Cvetanco Acevskit dhe Kire Trickovskit, të gjithë të moshës midis 18 dhe 20 vjeç, u zbuluan gjatë Pashkës Ortodokse më 12 prill 2012. Trupat e tyre ishin rreshtuar pranë liqenit Smilkovsko afër Shkupit dhe duket se ishin ekzekutuar.
Trupi i 45-vjeçarit Borce Stevkovski u gjet në një distancë të afërt nga të tjerët.
Lajmi për vrasjen ngriti tensione etnike, kur grupe maqedonasish etnikë zhvilluan protesta, disa prej të cilave u kthyen të dhunshme, duke fajësuar për vrasjet anëtarët e komunitetit të madh shqiptar të vendit, i cili përbën rreth një të katërtën e popullsisë.
Ministrja e brendshme Gordana Jankuloskla u shpreh se autorët e dyshuar kishin kryer një akt terrorizmi të synuar për të ndezur tensione fetare dhe etnike në vend, i cili kishte kaluar një konflikt të armatosur disa-mujor midis forcave të sigurisë dhe kryengritësve shqiptarë etnikë në 2001.
Të pandehurit Alil Demiri, Afrim Ismailovic, Agim Ismailovic, Fejzi Aziri, Haki Aziri dhe Sami Ljuta u gjykuan dhe në qershor 2014. Gjykata Penale e Shkupit i shpalli fajtorë. Atyre iu dha dënimi më i gjatë i mundshëm për vepra terroriste, burgim i përjetshëm.
Dënimet nxitën protesta nga shqiptarët etnikë, me përplasje të dhunshme midis policisë dhe demonstruesve në rrugët e Shkupit. Ashtu si mbrojtja në gjyq, protestuesit besonin se gjashtë burrat ishin thjesht desh kurbani nga ana e qeverisë autoritare e udhëhequr nga kryeministri i atëhershëm Nikola Gruevski.
Interesi për çështjen u rrit në 2015 kur Social Demokratët në atë kohë në opozitë, të udhëhequr nga Zoran Zaev, i cili tani është kryeministër, filluan të publikonin biseda telefonike të përgjuara fshehurazi të zyrtarëve të lartë, duke akuzuar Gruevskin dhe kushëririn e tij, shefin e policisë sekrete Saso Mijalkov, se qëndronin pas një skandali të një përgjimit masiv që përfshinte mijëra politikanë, gazetarë, biznesmenë dhe të tjerë.
Në disa raste, Zaev la të kuptohej se disa nga përgjimet, për të cilat ai pretendonte se kishin dalë nga policia sekrete, mund të përmbanin prova të reja në lidhje me rastin Përbindëshi, të cilat mund të mbështesin spekulimet rreth një organizimi të mundshëm të motivuar politikisht. Në maj të vitit 2015, Zaev tha se “një e vërtetë e dhimbshme do të zbulohet” kur materiali për këtë çështje të bëhej publik në një konferencë për shtyp në ambient të hapur para selisë së qeverisë në Shkup në maj 2015.
Zaev kurrë nuk i publikoi këto përgjime të veçanta duke këmbëngulur se ato do të shkaktonin edhe më shumë dëm. Në vend të kësaj, ata u dorëzuan më vonë në Prokurorinë Speciale, e cila ishte ngarkuar të hetonte pretendimet për keqbërje që ngriheshin nga përgjimet.
Rigjykimi fillon nën qeverinë e re
Në vitin 2017, pas një krize politike të gjatë që u përkeqësua nga skandali i përgjimeve, qeveria e VMRO DPMNE-së e udhëhequr nga Gruevski u rrëzua dhe në pushtet erdhën Social Demokratët.
Një rigjykim në çështjen “Përbindëshi” filloi më pas në maj 2018 pasi prokuroria kërkoi nga Gjykata e Lartë në tetor 2017 që dënimet me burgim të përjetshëm të rrëzoheshin, duke përmendur rrethana të reja dhe prova të diskutueshme në çështje.
Prokuroria Speciale mori juridiksionin dhe tha se do të paraqiste prova të reja. Në atë që dukej se ishte një gjest simbolik, çështja iu caktua prokurores Fatime Fetai, e cila është e përkatësisë etnike shqiptare.
Shpresat ishin të mëdha midis avokatëve mbrojtës dhe familjeve të viktimave që përgjimet dhe dëshmitarët e rinj – përfshirë kryeministrin Zaev – do të hidhnin dritë të re mbi çështjen, duke zbuluar përfundimisht të vërtetën.
Por në fazat e tij fillestare, rigjykimi u përqendrua në provat materiale dhe raportet mjeko-ligjore. Analisti i mjekësisë ligjore Nexhat Skulic i tha gjykatës se viktimat u vranë nga tre armë zjarri të veçanta, dy pushkë Kalashnikov dhe një pistoletë 9 mm. Ai tha se në trupat e viktimave përfunduan gjithsej 21 plumba, ndërsa hetuesit kanë gjetur tetë gëzhoja të përdorura në skenën e krimit.
Skulic tha se analiza mjeko-ligjore kishte treguar se një nga gëzhojat e gjetura në skenën e vrasjes përputhej me një tjetër gëzhojë të mbledhur si provë në një çështje të mëparshme kundër një prej të pandehurve, Fejzi Aziri.
Në vitin 2009, Aziri u shpall fajtor për shkrepjen e një pushke Kalasnikov në një fermë në fshatin Belimbegovo për një mosmarrëveshje me një fqinj. Analisti tha se në Belimbegovo u mblodhën gëzhojat dhe njëra prej gëzhojave nga liqeni Smilkovci përputhej me të.
Megjithatë, policia nuk i ka gjetur kurrë armët e vërteta të vrasjes.
Avokati mbrojtës Naser Raufi tha se ishte e dyshimtë që vetëm një nga gëzhojat e gjetura në vendin e vrasjes përputhet me atë nga Belimbegovo.
“Kjo ngre dyshimin se një nga gëzhojat u mor nga magazinat e policisë dhe u vendos atje si provë”, tha Raufi.
Gjykata gjithashtu dëgjoi dëshminë e një dëshmitari të mbrojtur të koduar me emrin E-1, i cili gjatë gjykimit të parë dha një deklaratë duke thënë se disa ditë para vrasjes, ai pa të pandehurit Sami Ljuta, Fejzi Aziri dhe Agim Ismailovic në Liqenin Smilkovsko disa herë rreth orës 6 të mëngjesit dhe në orën 6 pasdite, me sa duket duke mbikëqyrur paraprakisht vendin.
Mbrojtja argumentoi se E-1 mund të ketë qenë gjithashtu një njeri i futur nga policia dhe se ai nuk ishte i besueshëm sepse ai më parë kishte dhënë deklarata kontradiktore në lidhje me pamjen e të pandehurve, duke pretenduar se ata kishin mjekra të gjata, gjë që berberi i tyre dëshmoi se nuk ishte i vërtetë.
Midis provave ishte edhe dheu nga parafangoja e një Opel Omega i kuq, që u gjet katër ditë pas vrasjes rreth dhjetë kilometra larg vendit të ngjarjes dhe për të cilën prokuroria beson se ishte makina e arratisjes. Dheu që u gjet që përputhej me mostrat e marra nga toka në vendin e vrasjes. Në makinë u zbuluan gjithashtu mostra ADN-je që përputheshin me të pandehurin Alil Demiri.
Mbrojtja e kundërshtoi edhe këtë, duke pretenduar se ishte e palogjikshme që makina të gjendej e paprekur, dhe jo e shkatërruar, nëse ajo ishte përdorur vërtet si mjet për t’u arratisur. Mbrojtja gjithashtu kundërshtoi gjetjet e ADN-së, duke këmbëngulur se ato mund të ishin vendosur nga policia së bashku me makinën për të shërbyer si prova të rreme.
Por Sinisa Aleksovski, ish-shefi i një njësie policie tani të shpërbërë të quajtur Alfa, e cila do të kishte përdorur këto lloj automjetesh të pashënuara, tha se ndërsa ai ishte në krye të njësisë, e cila ishte e pranishme në skenën e krimit të “Përbindëshi”, policia përdori një Opel Astra të kuqe të errët, por jo një Opel Omega.
Shumë dëshmi të tjera të përsëritura nga gjyqi i parë erdhën nga katër peshkatarë romë të cilët thanë se ishin në liqen në atë kohë, panë një nga të pandehurit dhe dëgjuan të shtënat fatale. Ata thanë se një nga të pandehurit iu afrua peshkatarëve me një armë zjarri në dorë dhe i pyeti për emrat, të cilët sipas dëshmitarëve zbuluan se burrat romë nuk ishin të krishterë ortodoksë. Atëherë personi i armatosur i ndoqi ata pa i dëmtuar.
Mbrojtja e kundërshtoi dëshminë e peshkatarëve, duke thënë se ideja se ata u kursyen sepse nuk ishin të krishterë ishte thjesht një supozim.
Një nga të pandehurit, Haki Aziri, pohoi në gjykatë se ai ishte në shtëpi ditën e vrasjeve, por prokuroria kujtoi deklaratën e tij gjatë gjykimit fillestar në të cilën ai dukej se po pranonte se kishte ndihmuar autorët të arrinin dhe të arratiseshin nga vendi i vrasjes.
Sipas kësaj dëshmie, të cilën Aziri fillimisht e dha në maj 2012, por më vonë u tërhoq dhe tha se e kishte dhënë nën presion, ai tha se ditën e vrasjes ai transportoi Afrim Ismailovicin pranë Topaansko Pole në rrethinat e Shkupit, ku Ismailovici pretendohet se hipi në një Opel Omega të kuq, makina që më vonë policia gjeti pranë skenës së vrasjes.
Aziri dëshmoi gjithashtu se atë ditë më vonë, rreth orës 19:20 në mbrëmje, ai parkoi në një vend të dakorduar më parë pranë skenës së vrasjes dhe priti autorët derisa Opel Omega i kuq parkoi pas tij. Alil Demiri dhe Afrim Ismailovici më pas hipën në veturën e tij dhe Ismailovici gjasme i tha atij: “Kemi bërë diça të keqe, kemi vrarë një njeri!”
Sipas dëshmisë së Azirit tashmë të tërhequr, ata më pas i kërkuan që t’i çonte në shtëpinë e tij dhe e kishte zbuluar atë që kishte ndodhur më vonë atë mbrëmje nga interneti.
Prokurorja Fetai argumentoi se meqenëse nuk kishte prova për të sugjeruar që deklarata origjinale e Azirit ishte dhënë nën presion, është ajo duhet të merret parasysh nga gjykata dhe jo mohimi i tij i mëvonshëm.
Përgjimet telefonike nuk arrijnë të provojnë ndërhyrjen politike
Një nga pikat kryesore të pritura në rigjykim ishte dëgjimi i 25 bisedave të përgjuara, të pa publikuara më parë, për të cilat kryeministri Zaev kishte lënë të kuptohej se do të ndryshonin gjërat.
Por kur përgjimet e bisedave midis ish-zyrtarëve të lartë u dëgjuan në një seancë dëgjimore të mbajtur në shtator 2019, askush prej tyre nuk ofroi ndonjjë pistë të re.
Në një bisedë midis ish-ministres së brendshme Gordana Jankuloska dhe ish-ministrit të transportit Mile Janakieski, më 16 prill 2012, Jankuloska ankohej se sa e vështirë ishte të hetohej çështja.
“Nuk kemi pasur diçka të tillë në historinë e Maqedonisë. Kemi pasur vrasje ushtarësh, por këta janë fëmijë. Nuk kemi pasur kurrë pesë civilë, madje as në konfliktin e armatosur të vitit 2001”, tha ajo.
Në biseda të tjera, gjyqi dëgjoi se si përfaqësuesit e partisë së atëhershme në pushtet VMRO DPMNE ankoheshin se partnerët e tyre më të vegjël shqiptarë në koalicionin qeverisës, Bashkimi Demokratik për Integrim, BDI, po bllokonin një kërkesë ekstradimi për dy nga të akuzuarit nga Kosova fqinje.
Afrim Ismailovic dhe Alil Demiri ende besohet se po fshihen në Kosovën fqinje. Gjatë gjykimit fillestar në Maqedoninë e Veriut, ata po vuanin dënimin me burg në Kosovë për trafik armësh. Edhe pse u liruan më pas, ata kurrë nuk u ekstraduan në Maqedoninë e Veriut.
Por asnjë nga përgjimet nuk vërtetoi pretendimet se qeveria e VMRO DPMNE futi në kurth të dyshuarit shqiptarë etnikë për të fituar pikë politike. Në seancat dëgjimore në fillim të vitit 2020, ish-ministrja e brendshme Jankuloska dhe ish-shefi i policisë sekrete Saso Mijalkov këmbëngulën të dy se nuk kishin njohuri paraprake se vrasjet do të ndodhnin dhe thanë se policia hetoi me gjithë zemër çështjen në përputhje me ligjin.
Dëshmia e Zaevit shihet si anti-kulmore
Në atë që pritej të ishte një tjetër moment i rëndësishëm i rigjykimit, kryeministri Zaevmë në fund u paraqit si dëshmitar në shkurt 2020, por dëshmia e tij u konsiderua gjithashtu kryesisht anti-kulmore.
Zaev tha se nuk kishte krijuar një ide të qartë dhe të plotë të çështjes nga përgjimet që kishte dëgjuar. Ai mohoi të kishte prova ose njohuri të drejtpërdrejta në lidhje me përfshirjen e mundshme të ish-zyrtarëve të lartë ose për një sajesë të mundshme politike ose policore.
Ai tha se nga përgjimet që kishte dëgjuar, ish-politikanët e partisë në pushtet po “shprehnin interes” për çështjen, por ai nuk mund të përcaktonte ndonjë shkelje të mundshme.
“Nuk është e vërtetë që unë kam njohuri dhe prova në lidhje me përfshirjen e ish-kryetarit të parlamentit Trajko Veljanoski”, tha Zaev kur u pyet drejtpërdrejt nga mbrojtja për deklaratat e tij të së kaluarës.
Ai tha se në të kaluarën “mund të kishte përmendur” emrat e ish-kryetarit të parlamentit Trajko Veljanoski, ish-shefi i policisë sekrete Mijalkov, ish-ministres së brendshme Jankuloska dhe ish-ministrit të transportit Janakieski në lidhje me çështjen, por se ai kurrë nuk pretendoi se ata ishin të përfshirë.
“Nëse përmenda gjëra të tilla, kjo ishte për shkak të spekulimeve në media”, tha Zaev.
Gjatë argumenteve përmbyllëse në janar të këtij viti, prokurorja Fatime Fetai arriti në përfundimin se përgjimet nuk arritën të zbulonin “disa të vërteta të reja” rreth çështjes, ashtu si dëshmitë e reja.
Ndërkohë avokati DafinkaIvanovska, i cili përfaqësonte familjet e viktimave, tha gjithashtu në janar se përgjimet dhe dëshmia e Zaevit ishin praktikisht një humbje kohe që “nuk kontribuan në një ndryshim të rëndësishëm në situatën faktike në lidhje me këtë vepër penale”.
Por kryeprokurori publik i Maqedonisë së Veriut, Ljubomir Jovevskit, tha për Deutsche Ëelle këtë muaj se ai nuk pajtohet me idenë se rigjykimi nuk ka arritur të ofrojë asgjë të re “sepse akuzat u tërhoqën për njërin nga të pandehurit dhe veprimet e të pandehurve të tjerë ishin bërë më të qarta”.
Cilido qoftë vendimi më 23 shkurt, tashmë mund të supozohet se ai do të nxisë përsëri ndasi brenda shoqërisë.
Në fund të janarit u vërtetua se kjo çështje është ende një temë e ndjeshme, kur një protestë para zyrës së prokurorisë në Shkup, e organizuar nga të afërmit e të pandehurve që kërkonin shkarkimin e prokurores Fatime Fetai, përfundoi me thyerje dritaresh, shkatërrim tabelash trafiku dhe koshash mbeturinash.
