Rreth orës tetë të mbrëmjes të së dielës 8 dhjetor 1991, Mikhail Gorbachev, presidenti i Bashkimit Sovjetik, mori një telefonatë në një linjë të sigurisë së lartë. Telefonuesi ishte Stanislav Shushkevich, një profesor modest i fizikës, të cilin reformat e zotit Gorbachev e kishin vendosur në krye të Republikës Sovjetike të Bjellorusisë disa muaj më parë. Shushkevich po telefononte nga një shtëpizë gjuetie në pyllin e mrekullueshëm të Belovezhit për t’i thënë reformatorit të madh se nuk kishte punë: Bashkimi Sovjetik kishte marrë fund.
Në retrospektivë, gulçimi i tij i fundit kishte ardhur në gusht, kur komunistët e linjës së ashpër dhe ushtria e kishin vendosur zotin Gorbachev në arrest shtëpie dhe kishin bërë një grusht shteti. Pas tre ditësh rezistencë paqësore të udhëhequr nga Boris Jelcin, president i Republikës Sovjetike Ruse, ata u tërhoqën. Kjo përjashtoi çdo kthim në të kaluarën sovjetike. Por zoti Gorbachev ishte ende i kapur nga shpresat për një lloj pasardhësi liberal post-sovjetik si një mënyrë për të mbajtur së bashku të paktën disa nga republikat. Thirrja e Shushkevich vrau çdo aspiratë të tillë.
Një nga shkaktarët e tij ishte kolapsi ekonomik i Rusisë. Siç do të shkruante më vonë Yegor Gaidar, reformatori kryesor ekonomik i Jelcinit, ishte një vjeshtë e “linjave të zymta ushqimore…dyqane krejtësisht të zbrazëta…gratë që nxitonin në kërkim të ndonjë ushqimi…një pagë mesatare prej shtatë dollarësh në muaj”. Për të zbatuar me sukses reformat gjithëpërfshirëse që po projektonte zoti Gaidar, Jelcinit i duhej një Rusi që të kontrollonte monedhën e vet. Kjo nënkuptonte largimin nga BRSS.
Shuskevich, gjithashtu, ishte i motivuar nga ekonomia e tmerrshme. Ai e kishte ftuar Jelcinin në një vendstrehim në pyll me shpresën se do të siguronte që gazi dhe energjia elektrike ruse të vazhdonin të rrjedhin në Bjellorusi. Do të kishte qenë një dimër i vështirë pa to. Vendi që ai zgjodhi ishte një shtëpizë e quajtur Viskuli, ku Leonid Brezhnev dhe Nikita Hrushovi ishin argëtuar duke gjuajtur bizon dhe lojëra të tjera.
Jelcin sugjeroi që Leonid Kravchuk, presidenti i republikës së Ukrainës, t’i bashkohej atyre. Ukraina kishte votuar me shumicë dërrmuese për të ratifikuar deklaratën e pavarësisë nga Bashkimi Sovjetik, e cila ishte miratuar në parlamentin e saj, Rada, menjëherë pas grushtit të shtetit të gushtit.
Jelcin nuk donte vetëm atë që z. Kravchuk kishte arritur në Ukrainë për arsye ekonomike. Ai mendonte se pavarësia do të ishte vendimtare për konsolidimin e pushtetit të tij dhe ndjekjen e demokracisë liberale.
Por nëse një botë në të cilën Ukraina, Rusia dhe në të vërtetë Bjellorusia ishin plotësisht të pavarura nga Bashkimi Sovjetik ishte tërheqëse, një botë në të cilën ata nuk ishin të lidhur me njëri-tjetrin në një mënyrë tjetër ishte shumë shqetësuese për një rus si Jelcin. Nuk ishte vetëm se Ukraina ishte e dyta më e populluar dhe e fuqishme ekonomikisht nga republikat e mbetura, industritë e saj ishin të integruara fort me atë të Rusisë.
Në “Rindërtimi i Rusisë”, një ese e botuar në gazetën më të përhapur të BRSS një vit më parë, Alexander Solzhenitsyn kishte pyetur “Çfarë është saktësisht Rusia? Sot, tani? Dhe – më e rëndësishmja – nesër?… Ku i shohin vetë rusët kufijtë e tokës së tyre? Nevoja për të lënë shtetet baltike të largoheshin ishte e qartë – dhe kur ata u larguan nga Bashkimi Sovjetik në vitin 1990, Solzhenicini, Jelcini dhe pjesa më e madhe e Rusisë u mblodhën kundër përpjekjeve revanshiste për t’i mbajtur ato brenda. Pothuajse e njëjta gjë ishte e vërtetë për Azinë Qendrore dhe Kaukazin; ishin koloni. Bjellorusia dhe Ukraina ishin pjesë e bërthamës metropolitane. Lidhjet që lidhin “rusët e vegjël” (dmth ukrainasit), “rusët e mëdhenj” dhe bjellorusët së bashku, argumentoi Solzhenitsyn, duhet të mbrohen me të gjitha mjetet pa luftë.
Për shekuj Ukraina kishte ankoruar identitetin e Rusisë. Si qendra e konfederatës mesjetare të njohur si Kyivan Rus, e cila shtrihej nga Deti i Bardhë në veri deri në Detin e Zi në jug, Kievi shihej si djepi i kulturës ruse dhe bjelloruse dhe si burimi i besimit të tyre ortodoks. Të qenit i bashkuar me Ukrainën ishte thelbësor për ndjenjën e Rusisë për veten si europiane.
Kryengritja e vitit 1993 ishte e përgjakshme; Jelcin urdhëroi që godina e parlamentit të bombardohej me tanke. Publiku i qëndroi pranë. Një referendum i mbajtur më pas rriti shumë kompetencat e presidencës. Mbështetësit e tij të huaj i qëndruan gjithashtu pranë tij dhe vitin e ardhshëm, një marrëveshje sigurie pa që Amerika, Britania dhe Rusia të garantonin respektimin e integritetit të Ukrainës brenda kufijve të saj ekzistues – që do të thotë, përfshirë Krimenë – në këmbim të heqjes dorë nga armët bërthamore që kishte trashëguar nga Bashkimi Sovjetik.
Ukraina ishte mirënjohëse; Perëndimi pa prova të mëtejshme të një tranzicioni drejt një shteti rus liberal dhe demokratik.
Megjithatë, disa e menduan këtë tejet optimiste; Një i tillë ishte Zbignieë Brzezinski, një diplomat polako-amerikan dhe ish-këshilltar për sigurinë kombëtare.
Një nga problemet e Brzezinskit me Rusinë e Jelcinit ishte “se klasa kapitaliste në zhvillim në Rusi është jashtëzakonisht parazitare”. Në kohën kur Putin u bë president në vitin 2000, Rusia drejtohej nga një elitë oligarkike e cila e shihte shtetin si një burim pasurimi personal.
Por kur anketuesit pyetën njerëzit se çfarë prisnin nga presidenti i tyre i ardhshëm, ulja e këtij korrupsioni nuk ishte prioriteti i tyre më i lartë. Qëndrimi i shtetit ishte. Rusët donin një shtet të fortë dhe të respektuar jashtë vendit. Siç thuhej në manifestin e suksesshëm të Putinit, “Një shtet i fortë nuk është një anomali për të luftuar. Shoqëria dëshiron rikthimin e rolit drejtues, organizues të shtetit”. Kur, pak pas zgjedhjes së tij, zoti Putin rivendosi himnin sovjetik, ai nuk ishte një simbol i kthimit në planifikimin qendror ose rindërtimit të një perandorie. Ishte një sinjal se shteti i fortë ishte kthyer. Pushteti shtetëror nuk nënkuptonte shtet ligjor apo klimë drejtësie. Nuk kishte, as nuk kishte nevojë për një ideologji. Por duhej të merrte një pjesë të “realitetit gjeopolitik” që takimi në Viskuli i kishte hequr Bashkimit Sovjetik.
Ky nuk ishte një sulm ndaj Rusisë. Ukrainasve u pëlqente Rusia. Sondazhet treguan se ata e admironin Putinin. Ishte vetëm një mënyrë për të përcaktuar gjërat që e vendosin kombin në vend të parë. Dhe Putin nuk kishte asnjë problem me të. Ukraina mund të mos ishte Rusi, por nuk ishte shumë e ndryshme nga Rusia, e lëre më kërcënuese. Ishte pak më e korruptuar dhe kaotike.
Shkalla në të cilën Ukraina nuk ishte Rusi u bë më e qartë, megjithatë, në vitin 2004, kur zgjedhjet presidenciale të manipuluara panë qindra mijëra ukrainas që protestonin në rrugë.
Në vitin 2008, Putin mori një shkëputje të detyruar me kushtetutë nga presidenca, duke shkëmbyer vendet e punës me Dmitri Medvedev, kryeministrin e tij. Ndryshimi nuk e ndaloi atë të mbikëqyrte një luftë kundër Gjeorgjisë atë verë. Në vitin 2010, megjithatë, revolucioni Portokalli u bë, në retrospektivë, një fitore disi pirike.
Kthimi i Putinit në presidencë në vitin 2012 erdhi në një kohë kur kriza globale financiare kishte mbytur ekonominë ruse. Manifestimi i zgjedhjeve parlamentare të Rusisë një vit më parë dhe perspektiva e kthimit të Putinit, kishin bërë që dhjetëra mijëra të dilnin në rrugë. Dhe Perëndimi, i trembur nga armiqësia e shtuar që Rusia kishte treguar në Gjeorgji, po shfaqte një interes të madh për Ukrainën. BE-ja i ofroi vendit një marrëveshje asociimi e cila do t’u lejonte ukrainasve të gëzonin përfitimet e një marrëveshjeje të thellë dhe gjithëpërfshirëse të tregtisë së lirë dhe udhëtimit të lirë nëpër Europë.
Koha për pak unitet sllav. Kur Putin fluturoi për në Kiev për një vizitë dy-ditore në korrik 2013, në shoqërinë e tij kishte si këshilltarin e tij kryesor ekonomik, ashtu edhe patriarkun e Kishës Ortodokse të Rusisë, juridiksioni i të cilit mbulonte të dy vendet. Udhëtimi përkoi me 1025 vjetorin e konvertimit në Krishterim të Princit Vladimir të Rusisë Kyivan, dhe më pas të popullit në tërësi, në 988: “Pagëzimi i Rusisë”.
Angazhimi që ai dha atje për të mbrojtur “Atdheun tonë të përbashkët, Rusinë e Madhe” nuk ishte pa ironi. Kur në 1674 murgjit në Lavra botuan “Sinopsis”, historia e parë demotike e Rusisë, qyteti ishte nën kërcënimin e sulmit nga perandoria osmane dhe kishte nevojë të dëshpëruar për mbështetje nga tokat ruse në veri.
Duke u “shndërruar në Lukashenko”, siç tha një gazetar, zoti Yanukovych kristalizoi zgjedhjen me të cilën përballet Ukraina: dinjiteti? Apo nënshtrim?
Kjo ishte shumë më e keqe, për zotin Putin, sesa revolucioni portokalli. Ukraina kishte bërë realitet gjeopolitik, për të krijuar një frazë, të pavarësisë që kishte pretenduar dy dekada më parë. Kërkesat e saj për dinjitet rezonuan me klasën e mesme të Rusisë dhe disa nga elita e saj, duke e bërë atë një shembull vërtet të rrezikshëm. Kështu zoti Putin aneksoi Krimenë dhe filloi një luftë në Donbas.
Sipas medias shtetërore ruse, Putin nuk ishte duke minuar një revolucion kundër një regjimi të korruptuar si ai i tij; ai po mbronte popullin dhe gjuhën ruse nga shfarosja nga duart e fashistëve ukrainas perëndimorë. Rëndësia për Rusinë e çështjeve që kishin çuar në atë që u quajt në Ukrainë “revolucioni i dinjitetit” u errësua.
Putin nuk e sulmoi Ukrainën për të nderuar apo rikrijuar një perandori, qoftë ruse apo sovjetike. Ai e sulmoi atë për të mbrojtur sundimin e tij. Në të njëjtën kohë, pas Brzezinskit, që Rusia të jetë diçka tjetër veç demokracisë, duhet të paktën të jetë në gjendje ta mendojë veten si një perandori. Dhe në Rusi, perandoria kërkon Ukrainën – tani më thellë kundër bashkimit me Rusinë se kurrë më parë.
Putin tani flet për rënien e Bashkimit Sovjetik si “Shënimi i Rusisë historike nën emrin e Bashkimit Sovjetik”. Por ai vështirë se e ka rivendosur perandorinë e saj. Ukraina nuk është një provincë, apo një koloni; është një komb i rrethuar në një proces të rrëmujshëm dhe të rrezikshëm të vetë-realizimit. Bjellorusia, nga ana e saj, është një ilustrim i zymtë i asaj se sa “të rënda dhe jofleksibile” duhet të bëhen gjërat në mënyrë që të ndalojnë ngritjen e aspiratave të tilla.
Kur Putin aneksoi Krimenë, Lukashenko kishte frikë se feudi i tij mund të ishte i radhës. Kështu ai vendosi të forconte identitetin bjellorus, të cilin më parë kishte punuar për të shtypur. Ishte një hapje për të cilën do të pendohej. Mediat sociale u dhanë shpejt qasje nacionalistëve liberalë të përgatitur mirë në gjysmën e popullsisë së vendit. Në vitin 2018, në njëqindvjetorin e republikës Bjelloruse u ngrit sërish flamuri i saj bardh e kuq.
Një Ukrainë e lirë dhe e pavarur – dhe, në një masë më të vogël, Bjellorusia – ishin një kusht i domosdoshëm për atë që Rusia kërkonte të bëhej. Tani një liri e tillë do të përbënte një fyerje të patolerueshme për Rusinë që të qëndronte ashtu siç është.
Në të njëjtën kohë, megjithatë, betejat e tyre ushqejnë nevojën e Putinit për armiq. “Realiteti gjeopolitik” i fuqisë së madhe të Rusisë, i shitur te njerëzit, është shndërruar në atë të një kështjelle të rrethuar.
Organet e propagandës ruse janë në pritje të luftës. Por kjo nuk do të thotë se Putin planifikon të marrë një territor të ri. Ai kurrë nuk ka pretenduar për pjesën perëndimore të vendit. Ai ndoshta është i vetëdijshëm se tani ka mjaft patriotë ukrainas për të luftuar pushtimin rus në pjesët qendrore dhe madje lindore të Ukrainës, dhe se ushtria që ai ka grumbulluar në kufi do të ishte më pak e mirë në okupim sesa në pushtim. Por ai ende ka nevojë për konflikt dhe nënshtrim. E lënë pa ngacmuar një Ukrainë e lirë rihap kërcënimin ekzistencial të një alternative ndaj perandorisë.
Përpjekjet e Ukrainës që nga viti 2014 kanë qenë të ngadalta, frustruese dhe të çrregullta.
Por ndryshimi është duke u bërë; mund të shihet në mënyrën se si demografia e tejkalon gjithnjë e më shumë besnikërinë rajonale. Edhe në lindje, gati 60% e të lindurve që nga viti 1991 e shohin të ardhmen e tyre si në BE – në mbarë vendin, shifra është 75%. Të gjithë u tha se 90% duan që Ukraina të qëndrojë e pavarur dhe gati 80% janë optimistë për të ardhmen e saj.
I njëjti optimizëm është vështirë të gjendet në Rusi, e lëre më në Bjellorusinë e goditur. Por të njëjtat dëshira janë atje, veçanërisht tek të rinjtë. Kjo është arsyeja pse Alexei Navalny fillimisht u helmua dhe tani është burgosur. Si lider i opozitës ndaj Putinit, ai ka mbrojtur idenë e Rusisë jo si një perandori, por si një komb qytetar: një shtet për njerëzit. Kjo është arsyeja pse Rusia kohët e fundit është bërë shumë më represive. Kjo është arsyeja pse Putin nuk mund të tolerojë një paqe të vërtetë në kufijtë e tij.
Ndryshe nga ukrainasit dhe bjellorusët, rusët nuk mund ta ndajnë veten nga Rusia, ndaj duhet ta ndryshojnë atë nga brenda. Ata nuk mund ta bëjnë këtë në një vendstrehim pyjor, ose me disa telefonata. Por vetëm nëpërmjet një ndryshimi të tillë ata do të bëhen vërtet të pavarur nga Bashkimi Sovjetik.(The Economist/Si)