Me plazhe të gjatë e të bardhë, shtigje të pafundme të biçikletave, por edhe me disa kulla të çuditshme, të pajisura me antena dhe radarë, të cilat dëshmojnë për një të kaluar në të cilën ishulli idilik i Bornholmit nuk ka qenë vetëm një destinacion turistik për rreth 700 mijë gjermanë dhe skandinavë në vit.
Në mes të Detit Baltik, 160 kilometra nga Kopenhaga dhe vetëm 30 kilometra nga bregu suedez, në fund të Luftës së Dytë Botërore, Bornholm kaloi 1 vit nën pushtimin sovjetik dhe rrezikoi të përfundonte në anën “e gabuar” të botës. Gjatë Luftës së Ftohtë ky ishull përfaqësonte “veshin e NATO-s” në Lindje. Edhe sot, pas shpërthimit të luftës midis Rusisë dhe Ukrainës ai luan një rol të rëndësishëm strategjik. Kjo është historia e këtij ishulli, pak më shumë se dyfishi i madhësisë së Elbës, i cili e ka gjetur veten në qendër të skenës ndërkombëtare për 80 vjet.
Në shtator 1939, në fillim të Luftës së Dytë Botërore, Danimarka u deklarua neutrale. Në dhjetor Hitleri vendosi të pushtonte vendin, një plan që u vu në veprim më 9 prill 1940 me Operacionin Weserübung. Pas disa orë luftimesh, ushtria daneze kapitulloi dhe Danimarka u shndërrua efektivisht në një protektorat gjerman. Vetëm në gusht 1943, Berlini vendosi të pushtonte vendin ushtarakisht.
Pas rënies së Berlinit më 30 prill 1945, për Danimarkën shpërtheu një garë mes aleatëve. Kushdo që kishte mbërritur i pari besonte se do ta kishte pasur të lehtë ta mbante vendin nën sferën e tij të ndikimit. Mbrëmjen e 4 majit, BBC njoftoi se forcat britanike kishin çliruar Danimarkën kontinentale. Një fat tjetër do t’u kishte ndodhur ishujve: Grenlanda u çlirua nga amerikanët, ndërsa Bornholm përfundoi përsëri nën bomba.
Bornholmi ishte me interes për sovjetikët për të paktën 3 arsye: kishte disa të burgosur rusë në burgjet e ishullit; një flotë e vogël nëndetësesh ishte vendosur në port; dhe mbi të gjitha, vendqëndrimet e armëve me rreze të gjatë që Bornholm kishte në dispozicion do ta lejonin atë të kontrollonte lehtësisht ujërat përreth, dhe rrjedhimisht Balltikun.
Ishin sovjetikët ata që mbërritën të parët në ishull. Megjithatë pati një problem të vogël: komandanti i garnizonit gjerman në Bornholm, kapiteni detar Gerhard von Kamptz, kishte marrë urdhra të sakta. Ai mund të dorëzohej, por vetëm para aleatëve perëndimorë. Për këtë arsye gjermanët dërguan disa telegrame në Kopenhagë, duke kërkuar që të paktën një ushtar britanik të transferohej në Bornholm. Askush nuk shkoi.
Prania gjermane në ishull ato ditë ishte masive. “Midis 5 dhe 6 majit, më shumë se 10 000 ushtarë dhe refugjatë gjermanë të arratisur arritën në portin e Nexø”,- thotë Jakob Seerup, drejtor i Muzeut Bornholms. “Për ishullin ky ishte një fluks i madh. Mjafton të thuhet se gjatë pjesës tjetër të okupimit, nga viti 1940 deri në vitin 1945, Bornholmi u pushtua nga vetëm një numër i ulët trupash gjermane, nga 500 deri në 1000 ushtarë”.
Midis 7 dhe 8 majit, avionët sovjetikë bombarduan pamëshirshëm Rønne dhe Nexø, dy qytetet kryesore të ishullit. Në Nexø nuk mbeti asnjë shtëpi e vetme, ndërsa në Rønne vetëm 400 shtëpi nga 3400 u shpëtuan. Gjatë sulmit, i cili shkaktoi dhjetëra viktima civile, radios daneze nuk iu lejua të raportonte bombardimet për të mos prishur festimet e çlirimit.
“Një numër kaq i ulët i viktimave është i mrekullueshëm”, – vazhdon Seerup, “sepse sulmi erdhi krejtësisht në befasi. Askush nuk e priste dhe sirenat e sulmit ajror nuk ishin aktivizuar”. Kur trupat sovjetike zbarkuan në ishull më 9 maj, garnizoni gjerman u dorëzua pas një lufte të shkurtër.
Duke kalimit nëpër Gjermani, Ushtria e Kuqe kishte lënë pas saj një gjurmë të gjatë vrasjesh dhe përdhunimesh ndaj për këtë arsye edhe popullsia e Bornholmit i priti me dyshim rreth 8000 ushtarët sovjetikë. Bashkëjetesa nuk nisi mirë. “Po vjedhin gjithçka si kriminelë”, – tha guvernatori i ishullit një javë pas fillimit të pushtimit. Gjenerali Aleksandër Yakushov, kreu i forcave të Stalinit në ishull, mori shpejt hapa për t’i mbajtur ushtarët të ndarë nga vendasit. Në fakt, rusët nuk e mësuan kurrë gjuhën daneze, përveç atyre pak fjalëve që u duheshin për të blerë ose shkëmbyer alkool.
Pushtimi zgjati për muaj të tërë. Disa familje, nga frika se rusët kishin ndërmend të qëndronin, vendosën të largoheshin nga ishulli. Shqetësimet u nxitën edhe nga zgjedhja e disa oficerëve sovjetikë që morën edhe gratë dhe fëmijët e tyre. Situata krijoi gjithashtu shumë shqetësime në komunitetin ndërkombëtar.
Por pse rusët qëndruan në Bornholm? Në fillim, gjenerali Yakushov tha se prania sovjetike ishte për të siguruar që gjermanët të largoheshin nga territori. Megjithatë, pas disa muajsh nuk kishte më asnjë gjurmë të ushtarëve gjermanë dhe duhej një justifikim tjetër. Korotkoff, një gjeneral tjetër, shpjegoi më pas se Bornholmi ishte gjeografikisht prapa vijës së okupimit sovjetik dhe se ushtria do të qëndronte “derisa të zgjidheshin çështjet në lidhje me luftën në Gjermani”.
Projekti ishte mjaft i qartë: të përdorej pushtimi i Bornholmit në tryezën e negociatave për të zhvendosur ekuilibrat e rinj të Evropës në anën e tyre. Politikanët danezë, britanikë dhe amerikanë filluan të dyshonin se sovjetikët nuk do të tërhiqeshin pa një ndërhyrje diplomatike dhe ndoshta edhe ushtarake.
Megjithatë në prill 1946, 11 muaj pas pushtimit, forcat sovjetike u larguan paqësisht nga ishulli. Stalini pranoi t’ua dorëzonte kontrollin e Grenlandës dhe Islandës, anglo-amerikanëve, duke e mbajtur Balltikun brenda sferës së tij të ndikimit. Danimarka hyri efektivisht në bllokun perëndimor, por në këmbim të një premtimi: asnjë ushtar i huaj nuk do të shkelte në Bornholm. Ishulli mbeti i vetmi territor që rusët e lanë pa luftuar.
Në fund të Luftës së Dytë Botërore, Danimarka kishte 4 stacione dëgjimi në Hjørring, Gedser, Løgumkloster dhe Kopenhagë. Por tashmë në vitin 1946 ishte e qartë se situata ndërkombëtare kishte ndryshuar. Kërcënimet ndaj vendit nuk vinin më nga Jugu, por nga Lindja, dhe mbrojtja duhej të përshtatej.
Për këtë arsye, një komision qeveritar rekomandoi një marrëveshje sekrete me inteligjencën amerikane për të monitoruar lëvizjet në lindje të Perdes së Hekurt. Dhe cili vend më i mirë për të spiunuar sovjetikët sesa Bornholmi, pika më lindore e Danimarkës? Në vitin 1948 u ndërtua stacioni i parë rudimentar spiun në qendër të ishullit, duke përdorur pajisje gjermane të kohës së luftës.
Në fillim të viteve 1950, Danimarka ishte futur tashmë fort në bllokun perëndimor, por Bornholm mbeti një vend kufitar, politikisht në perëndim, por gjeografikisht në lindje. Konfirmimi erdhi mëngjesin e 5 marsit 1953, kur në orën 10.53 një aeroplan Mig-15 u ul në aeroportin Rønne. Piloti, një oficer i ri polak, u dorëzua tek autoritetet daneze, duke deklaruar se nuk dëshiron të jetojë më nën regjimin sovjetik.
Ishte hera e parë që një avion reaktiv i ndërtuar në Rusi përfundonte i paprekur në duart e Perëndimit dhe zyrtarët danezë dhe britanikë nuk e humbën rastin ta shqyrtojnë me kujdes. Hera e parë, por jo e fundit. Më 20 maj 1953 një tjetër MiG polak zbarkoi në Bornholm. Më 25 shtator 1956 një tjetër…
Përkeqësimi i marrëdhënieve midis Lindjes dhe Perëndimit i bindi autoritetet daneze të investojnë në stacionet e dëgjimit në Bornholm. Në vitin 1958, Inteligjenca mori përsipër menaxhimin e farit Dueodde, në skajin juglindor të ishullit. Tre vjet më vonë, pranë farit u ndërtua kulla e parë e antenave, së cilës në vitin 1964 iu shtuan edhe 3 kate të pajisura me antena. Ndërtesa të tjera banimi pranë farit u përdorën për spiunazh, ndërsa një strukturë ad hoc u ndërtua në vitet 1970.
Pasi mbyllën stacionin Aakikerby, tani është nga Dueodde që danezët përgjojnë sinjalet që vijnë nga stacionet e radarit dhe kullat e kontrollit të vendosura prapa Perdes së Hekurt. Inteligjenca daneze regjistron bisedat, mesazhet e dërguara nëpërmjet telegrafit dhe komunikimeve të koduara. Të gjitha informacionet u shpërndaheshin vendeve të tjera të NATO-s dhe shërbenin për të kuptuar qëllimet e sovjetikëve dhe potencialin e tyre luftarak.
Sistemi provoi dobinë e tij në vitin 1968, kur stacioni Dueodde regjistroi lëvizjet e trupave të Paktit të Varshavës drejt kufijve të Çekosllovakisë. Në korrik, inteligjenca daneze njoftoi se një ndërhyrje ushtarake për t’i dhënë fund Pranverës së Pragës konsiderohej shumë e mundshme. Një parashikim i saktë. Natën midis 20 dhe 21 gusht 1968, tanket sovjetike hynë në Çekosllovaki.
Në vend të kullës së vjetër, në vitin 1986 u ndërtua një e re, 70 metra e lartë dhe e pajisur me radarë dhe pajisje dëgjimi novatore. E çmontuar dhe shitur në vitin 2012, sot kulla strehon Muzeun e Luftës së Ftohtë, i cili rindërton historinë e ishullit në gjysmën e dytë të shekullit të XX përmes artefakteve dhe filmave të luftës.
A ka mbaruar gjithçka? Jo. Shfaqja e tensioneve midis Rusisë dhe Ukrainës dhe më pas shpërthimi i luftës përfaqësoi një kthim në të kaluarën për Bornholmin. I injoruar për vite, interesi nisi të zgjohej duke filluar nga viti 2014, me aneksimin e Krimesë dhe shpërthimin e luftës në Donbass.
Skenari ka ndryshuar dhe Bornholm e gjen veten sërish në qendër të skenës ndërkombëtare. Në vitin 2017 qeveria njoftoi ndërtimin e një stacioni të ri spiunazhi 85 metra të lartë pranë Østermarie. Objektivi i deklaruar është të përgjohen komunikimet ruse: “Struktura do të forcojë aftësinë tonë për të kuptuar synimet e Rusisë ndaj Danimarkës dhe zonave fqinje”, – thotë Lars Findsen, kreu i inteligjencës daneze. Një vit më pas, NATO njoftoi përmirësimin e një radari ushtarak në Bornholm, i aftë për të monitoruar hapësirën ajrore të Balltikut me një rreze prej 470 kilometrash.
Më pas erdhi viti 2022. Në prag të pushtimit të Ukrainës, Rusia i kujtoi Danimarkës marrëveshjen e vjetër të vitit 1946, sipas së cilës trupat e huaja nuk mund të vendoseshin në Bornholm. Kryeministrja daneze Mette Frederiksen u përgjigj me vendosmëri. Danimarka, tha ajo, është anëtare e NATO-s dhe do të bëjë gjithçka që e sheh të nevojshme për të mbrojtur sigurinë e saj. Jo vetëm kaq: “Rusia nuk duhet të ndërhyjë në diskutimet në lidhje me praninë e ushtarëve amerikanë në tokën e Bornholmit”, – shtoi ajo.
Në fakt, duke filluar nga pranvera e 2022, stërvitjet e përbashkëta në ishull janë intensifikuar.
Më 17 qershor 2022, Danimarka raportoi shkeljen e ujërave të saj territoriale nga një korvetë ruse në veri të ishullit të vogël Christiansø, në brigjet e Bornholm.
“Rusia shkel edhe një herë rregullat ndërkombëtare duke mos respektuar kufijtë”, – denoncoi ministri i Jashtëm danez Jeppe Kofod. “Ambasadorit rus i është komunikuar në mënyrë shumë të qartë se ky lloj veprimi është krejtësisht i papranueshëm. Metodat e bullizmit nuk funksionojnë kundër Danimarkës. Ne nuk do të pranojmë provokime të tilla”.
Në të njëjtën kohë, dy avionë luftarakë F-16 u dërguan në Bornholm. Dhe janë pikërisht këta avionë që vunë re për herë të parë, më 26 shtator 2022, flluska gjigante gazi që dilnin në sipërfaqen e ujërave në veri-lindje të ishullit. Historia ka të bëjë me shpërthimin e një seksioni të Nord Stream 2, tubacioni i gazit i ndërtuar për të transportuar gaz nga Rusia përmes Balltikut. Një mister që duket se ka gjetur zgjidhje në gusht të këtij viti, kur Gjermania lëshoi një urdhër arresti për një zhytës ukrainas të akuzuar si një nga autorët e sabotimit. ©Corriere, LAPSI.al
The post Historia e çuditshme e ishullit danez/ Si e pushtuan rusët atë që sot është “veshi” i NATO-s në Balltik appeared first on Lapsi.al.
